In 2013 woonde de jonge Britse journalist Adam Weymouth een rechtszaak bij in Alaska. Leden van de Joepik-stam waren door de Amerikaanse overheid aangeklaagd omdat ze op koningszalmen hadden gevist. De chinook of koningszalm, de grootste en naar verluidt lekkerste van de Pacifische zalmsoorten, was in het dieet van de inheemse stam een belangrijke bron van eiwitten. Maar de koningszalm is bedreigd. Na een lange strijd van natuurbeschermers is vissen op de chinook door de Amerikanen en de Canadezen streng gereguleerd.

Dat visverbod is een inperking van de religieuze vrijheid, vonden de Joepik-vissers. De geest van de zalm zal beledigd zijn en niet terugkomen als hij merkt dat er niet op hem gevist wordt. De rechter had geen oren naar dat argument, de Joepiken werden veroordeeld en beboet. Natuurbehoud werd dringender geacht dan cultuurbehoud.

Weymouth was zo gegrepen door de zaak dat hij met een kano de Yukon ging afvaren, de rivier met de grootste zalmtrek ter wereld, 3.000 kilometer door met gletsjers bezaaide bergen naar de wijdvertakte monding in de Beringzee. Koning van de Yukon is zijn verslag. De liefhebber van wildernisclichés komt ruim aan zijn trekken, genoeg sterke verhalen over goudzoekers en andere treurigen, over door god en weldenkende mensen verlaten plekken waar ze zelfgestookte drank schenken met een mensenteen in (je moet de teen bij het drinken raken met je lippen, maar opgepast: 500 dollar boete voor het doorslikken), over ontmoetingen met zwarte, bruine en ongelikte beren. Weymouth schreef een jongensboek, maar het is heus veel meer.

Sociale cohesie

Zalmen zijn anadroom, ze zwemmen de rivier op om zich voort te planten. Koningszalmen worden ergens hoog in een bergmeer geboren en zakken na een jaar af naar de oceaan. Daar leven ze misschien wel vijf jaar, tot ze groot en sterk genoeg zijn, als ze orka's en de Japanse en Russische trawlers weten te omzeilen, om terug te keren naar hun paaigrond, die ze met een feilloos instinct weten terug te vinden. Wanneer de vrouwtjes hun eitjes hebben losgelaten, en de mannetjes ze hebben bevrucht, sterven ze uitgemergeld van uitputting.

Eeuwenlang zwommen honderdduizenden chinooks de Yukon op, elk jaar opnieuw. Op de oevers kon je gewoon wachten en je eten kwam voorbij. Tot de zalm niet meer kwam en de politiek wel moest ingrijpen. Door de rare geografie zijn de Canadezen stroomafwaarts ondertussen niet tevreden met hoe het visbestand beheerd wordt door de Amerikanen. En omdat de zalm ook moet terugkeren zijn de Amerikanen boos omdat ze denken dat de Canadezen te veel zalmen wegvissen.

De rivier, de bewoners erlangs, de heen-en-weer trekkende chinook, alles is met alles verbonden. Dat is ecologie, en het is indrukwekkend te zien hoe Weymouth alles aan elkaar knoopt en vertelt. Vroeger trokken families, jong en oud tezamen, in de zomer naar hun viskampen om daar zalmen in drooghutten te hangen en voor de winter te bewaren. Het werkte de sociale cohesie in de hand. 's Avonds, als het werk gedaan was, werden verhalen verteld en liederen gezongen. Samen met de zalm sterft ook die cultuur uit. Een cyclus van verlies.

Exempel

Weymouth schrijft met stroomversnellingen, het ene moment lyrisch en spannend, het andere rustig en zakelijk. Zijn respect voor mens en zalm is groot, zijn luisterbereidheid ook.

Je vraagt je af hoe een lezer in het jaar 2219 Koning van de Yukon zal lezen. Als een historisch relaas, een relict voor het zoveelste uitgestorven dier, opgeschreven toen het nog net kon, een exempel van de onwaarschijnlijke spilzucht van de mens? Of wie weet misschien als een keerpunt, als het boek dat een steen in de rivier heeft verlegd, mee hielp de soort in stand te houden?

De koningszalm een beetje redden is onmogelijk. Er zwemmen elk jaar te weinig zalmen weer de rivier op. Er zijn te weinig vrouwtjes bij en ze worden elk jaar kleiner. Het visverbod maakt dat de koningszalm niet meteen uitsterft, maar de regels staan onder druk. Aan een bewoner langs de rivier die zich mee heeft ingezet voor de bewustwording over de onverklaarbaar gekelderde zalmpopulatie vraagt Weymouth hoelang een visverbod zou moeten gelden. Voor eeuwig, is het ontnuchterende antwoord.

Vertaald door Paul van der Lecq en Ineke Lenting, Thomas Rap, 364 blz., 22,99 € (e-boek 14,99 €). Oorspronkelijke titel: 'King of the Yukon. An Alaskan river journey'.

Verberg tekst

Reisverslag van een tweetal kanotochten over de meer dan 3000 kilometer lange rivier de Yukon die stroomt door Canada en Alaska. Rode draad is de levenscyclus van de konings- of chinookzalm die hier geboren wordt en na een jarenlang verblijf in de Stille Oceaan weer stroomopwaarts naar de bron terugkeert om eieren te leggen. De vis speelt een grote rol in de levens van de oorspronkelijke bewoners van het stroomgebied maar door jarenlange overbevissing wordt deze cultuur in zijn voortbestaan bedreigd. Dit debuut van journalist Adam Weymouth is doorspekt met zalm-gerelateerde informatie, afgewisseld met achtergronden over natuur en milieu en verhalen over de mensen die hij onderweg tegenkomt. Zijn journalistieke ervaring – onder meer voor The Guardian en The Atlantic - komt duidelijk naar voren maar op literair vlak moet hij zo nu en dan de juiste balans nog vinden. Heel opvallend is de afwezigheid van foto’s en de enige kaart in het boek is van matige kwaliteit. Onderhoudend en interessant reisverhaal. Verberg tekst

Het idee is aanlokkelijk: een kanotocht van drieduizend kilometer over de Yukon, een van de langste rivieren van Noord-Amerika. Hij ontspringt in het westen van Canada en stroomt met een wijde boog door Alaska de Beringzee in.

Maar eerst moet je door de nodige stroomversnellingen. "Het gemurmel van de rivier wordt een allesverslindend gebulder. De golven rijzen op, boosaardig, met enorme dalen en borrelende koppen. De boot bokt eroverheen. [...] Achter rotsblokken die van verre berghellingen naar beneden zijn getuimeld bevinden zich gapende kuilen waarin de boot als een muntje om zou floepen."

"Dat was dus de makkelijkste," zegt de gids die je door dit kolkende water leidt. En dan zullen we het maar even niet hebben over de kans om 's avonds, eenmaal aangemeerd, je tentje opgezet, een beer in de weg te lopen.

De Britse journalist Adam Weymouth liet zich door dit alles niet ontmoedigen, en bereikte de rivierdelta zonder kopje onder te gaan of in een berenmaag te belanden. Hij schreef er een fascinerend reisverslag over: 'Koning van de Yukon'.

Het avontuur zal ongetwijfeld hebben gelonkt, maar het ging Weymouth om meer. Die koning van de Yukon was niet de peddelende auteur zelf, maar de chinook, oftewel: de koningszalm. Terwijl de kano stroomafwaarts voer, zwom deze vis vanuit zee de rivier op. Geen enkele soort waagt zich verder landinwaarts. Een route tweemaal zo lang als het traject Amsterdam-Napels, onderweg duizend hoogtemeters overbruggend.

De Yukon kent de grootste zalmtrek ter wereld. Maar de situatie is nijpend. Jaarlijks keren nog maar enkele tienduizenden chinooks terug naar de plek in de rivier waar ze het levenslicht zagen en zelf voor nakomelingen zullen zorgen. Twee decennia geleden waren dat er honderdduizenden.

Al even slecht gaat het met de paling, zo blijkt uit Patrik Svenssons boek 'De lange weg naar huis'. Waar Weymouth een beetje actie niet schuwt, blijft de Zweedse journalist achter zijn bureau zitten, oplepelend wat hij door studie over de paling heeft geleerd en gravend in herinneringen over alen die hij in zijn jeugd ving.

'De lange weg naar huis' is een zoektocht van een visser naar een ondoorgrondelijke vis en een zoektocht naar zichzelf. Niemand weet waarom het leven van de paling begint en eindigt in de Sargassozee. Niemand heeft ooit paaiende palingen gezien. Dat geheim intrigeert Svensson. Als hij in een augustusnacht een vaalgeel exemplaar uit het water haalt, begint hij te oreren. Dat hij de vis in de ogen probeert te kijken. Dat het palingmysterie bezit van hem neemt. Dat de raadselachtigheid van het dier een echo is van de vragen die iedereen bezighoudt. Wie ben ik? Waar kom ik vandaan? Waar ga ik naartoe?

Weymouth negeert de paling, maar omgekeerd moet Svensson een en ander kwijt over de chinook. Een zalm is volgens hem een wezen met een gepredestineerde, onzelfstandige levensloop: hij móet de sporen van zijn voorvaderen volgen en maakt nageslacht met zijn soortgenoten die in exact dezelfde wateren ter wereld kwamen. Een paling plant zich daarentegen voort zonder zich maar iets aan te trekken van wie hij afstamt. In de redenering van de Zweed geeft een paling daarmee veel minder van zichzelf bloot dan de voorgeprogrammeerde zalm en daardoor kunnen wij, vrije mensen, ons beter met een aal identificeren. "Het verborgene in de paling is ook het verborgene in de mens."

Dat is wat veel van het goede. Beter op dreef is Svensson wanneer hij beschrijft hoe in het verleden over de paling werd gedacht. Een reeks van geleerden uit heden en verleden passeert, van Aristoteles ("hij schreef dat palingen uit leem ontstaan") tot Freud ("hij wilde de seksualiteit van de vis doorgronden, maar ontdekte hooguit zijn eigen seksualiteit").

Al die knappe koppen hebben niet kunnen voorkomen dat de palingstand op een dieptepunt is aanbeland. Beschermingsmaatregelen werken niet. In Baskenland bijvoorbeeld worden nog altijd massa's glasalen uit de rivier geschept. Vissen op glasaal is in dit deel van Spanje een inkomstenbron (een halve pond kan in een Baskisch eethuis zomaar vijftig, zestig euro opleveren), maar bovenal een traditie. Hier wil de bevolking onafhankelijkheid, hier laten de vissers zich niet koeioneren door wat bureaucraten uit Madrid of Brussel gelasten. Hier blijven de Basken uitvaren. "Tot de allerlaatste palingvisser dood is. Of de allerlaatste paling."

De locals langs de Yukon zijn in dat opzicht duurzamer bezig. Weymouth tekent hun verhalen op. Hij bezoekt balsturige individuen die de grote stad zijn ontvlucht en in de bossen langs de oever hun hele hebben en houden eigenhandig hebben opgebouwd, hij praat met de stamoudsten van de Inuit, met arme stakkers die de fles niet kunnen laten staan. Hij ziet dat de bevolking amper nog zijn netten uitgooit. Vaders en opa's - vrouwen met een hengel komen in zijn boek niet voor - hebben het er maar moeilijk mee. Kunnen zij de gebruiken uit hun jeugd nog wel overdragen op volgende generaties?

Met zijn 47 jaar is Svensson wat dat betreft oud genoeg om nog de tijd te hebben meegemaakt dat er genoeg te vangen viel. Zijn vader bracht hem als kind de fijne kneepjes bij. Dat kon er ongebreideld aan toegaan. Bijvoorbeeld tijdens de les hoe-kom-je-het-snelst-aan-zoveel-mogelijk-aas? "Hij zei dat ik het grasveld water moest geven. Zelf pakte hij een riek, sneed het uiteinde van een elektriciteitssnoer open, maakte de metaaldraadjes vast aan de tanden van de riek en stootte die toen in het gras. 'Blijf jij nu maar even uit de buurt,' zei hij. 'En trek rubberlaarzen aan.'"

Het werkte wel. Zodra er 220 volt door de vochtige grond werd gejaagd, kropen de wormen met honderden tegelijk naar boven.

Aan de waterkant vonden vader en zoon Svensson elkaar. Totdat Patrik ging studeren. Vanaf die tijd werden kregen de wormen rust. Langzaam dreven de twee uit elkaar. De één een eenvoudige arbeider, de ander een boekenwurm.

'De lange weg naar huis' is daarmee ook een kroniek van een zoon die op zoek is naar zijn vader. Er waren geen conflicten, maar de verschillen werden te groot. Een zout- en een zoetwaterstroom. Svensson is er voor de lezer die zich wil laten meevoeren door een mijmerende auteur. Kies voor Weymouth als je houdt van een minder filosoferende schrijver die op reportage gaat.

Verberg tekst