Ze zeggen dat het het alleenrecht van muziek is: de rechtstreekse emotie. Een paar noten en je bent midscheeps geraakt. Ook woorden kunnen dat. Het overkwam mij bij de eerste zin van een roman van Elena Ferrante, Italiës mysterieuze literaire sensatie.
Elena Ferrante is het pseudoniem van een Italiaanse literaire sensatie, een schrijfster die nog voor de publicatie van haar eerste werk, besloot anoniem te blijven. Omdat het werk in een ideale wereld voor zich zou moeten spreken; al de rest is ballast. Vervolgens werd zij - o ironie - bekend vanwege haar onbekendheid. Het aandeel speculaties van haar - of godbetert zijn - identiteit, steeg met de populariteit en de waardering van haar werk. En die waardering is er sinds kort over de grenzen heen, na jubelende recensies in kwaliteitskranten wereldwijd.
De auteur dissecteert in haar eerste korte romans met een ongeziene precisie de gevoelswereld van een vrouwelijk hoofdpersonage;Dagen van verlating en vooral De verborgen dochter zijn van een verschroeiende densiteit. Later waagt zij zich aan een breedvoeriger werk:De Napolitaanse romans, een vierluik. Het meesterwerk is zowel een feministische bildungsroman over de vriendschap tussen twee meisjes, Nina en Elena, als een geschiedenis van Italië op het einde van de twintigste eeuw.
Bij het verschijnen van De nieuwe achternaam, de Nederlandse vertaling van boek twee van de tetralogie, kreeg De Standaard der Letteren exclusief de kans Elena Ferrante te interviewen. Dat verloopt volgens de volgende procedure: de vragen worden via een agente doorgestuurd onder de bindende afspraak dat er niets gezegd wordt over Ferrantes identiteit. Al geeft het laatste antwoord hieronder ongetwijfeld meer prijs van wie zij is, dan wat voor biografische gegevens dan ook.
Maar we beginnen bij het begin.
U hebt een gave voor rake eerste zinnen. Is het schrijven van die eerste zin een moeilijk proces?
'Ik heb over het algemeen een begin nodig dat me de indruk geeft dat ik op de goede weg ben. Zelden komt dat meteen, maar het gebeurt. Meestal schrijf en herschrijf ik het langdurig. Het doorslaggevende argument is de energie waarmee het verhaal van start gaat.'
Bevat de roman 'De verborgen dochter' zowat de kern van uw werk?
'Ik ben erg gesteld op De verborgen dochter; het heeft me moeite gekost het te schrijven. Een verhaal moet zich verder wagen dan je eigen vermogen om het te schrijven, je moet bij elke regel bang zijn dat je het niet zult halen. De boeken die ik gepubliceerd heb, zijn allemaal zo ontstaan, maar De verborgen dochter gaf me het gevoel van een zwemmer die uitgeput is en dan merkt dat hij zich te ver van de kust heeft verwijderd.'
Had u na dat volmaakte werk niet het gevoel nooit nog zoiets voor elkaar te krijgen?
'Ja, maar zonder angst. Schrijven met vallen en opstaan heeft altijd deel uitgemaakt van mijn leven, en dat is prima zo. Niemand verplicht mij om te publiceren. Als een boek niet lukt zoals ik wil, publiceer ik het niet. En als geen enkel boek nog lukt zoals ik het zou willen, publiceer ik niet meer.'
Het voelt bijna alsof die eerste kortere romans als een soort noodzaak zijn ontstaan om vervolgens plaats te kunnen maken voor het grotere, epische karakter van 'De Napolitaanse romans'.
'Ik heb in de loop van de jaren veel meer geschreven dan ik gepubliceerd heb, en daarom kan ik daar moeilijk op antwoorden. Ik zou moeten denken aan alles wat ik in mijn lade heb liggen als deel van een ketting die noodzakelijkerwijze, schakel na schakel, naar de vier delen vanDe Napolitaanse romans leidt. In werkelijkheid was die tetralogie ook voor mij een verrassing, ik dacht niet dat ik in staat was een zo lang verhaal met een zo grote actieradius tot een goed einde te brengen. Overigens denk ik niet dat ik me ver verwijderd heb van de toon en de intenties van de voorgaande romans.'
Zou je kunnen zeggen dat de hoofdpersonages Lila en Elena in het geheel van 'De Napolitaanse romans' twee helften van eenzelfde persoonlijkheid zijn?
'Als we slechts uit twee helften bestonden, zou het individuele leven eenvoudig zijn, maar het ik is een menigte, waarbinnen een groot aantal heterogene elementen door elkaar krioelen. Met name het vrouwelijke ik, met zijn eindeloze geschiedenis van verdrukking en onderdrukking, heeft, wanneer het daartegen in opstand komt, de neiging uit elkaar te vallen, zich te reconstrueren en opnieuw uit elkaar te vallen, telkens op een onvoorziene manier. De verhalen voeden zich met deze schervenlagen die onder een schijnbare samenhang sluimeren en die een soort initiële wanorde vormen, een ondoorzichtigheid die wacht op verheldering. Daar komen verhalen en personages vandaan. Als meisje las ik Dostojevski en dacht ik dat alle personages, de zuiverste en de verfoeilijkste, in feite zijn geheime stemmen waren, kunstig bewerkte verborgen schilfers. Hij had zichzelf, zonder filters, met buitengewone durf, volledig blootgegeven in zijn werken.'
'De Napolitaanse romans' zijn zeer Napolitaans qua setting en thematiek. Verbaast het u dat lezers over de hele wereld zich zo verwant voelen met dit werk?
'Dat is een oude, moeilijk te ontwarren kwestie. Ik geloof niet dat het te maken heeft met de technische vaardigheid van degene die schrijft, maar met de kracht van de authenticiteit. Als de symbolisering verder gaat dan een handig geformuleerde schijnwerkelijkheid en een waarheid zonder meer onthult, slaag je er misschien in om je eigen besloten tuintje om te toveren in een voor iedereen toegankelijk park. Maar niets garandeert dat dat ook zal gebeuren. De taak van wie schrijft is zonder zelfcensuur vorm te geven aan realiteiten die hij goed kent, alsof hij daarvan de enig mogelijke getuige is.'
Is er moed nodig om een cyclus over vrouwen te schrijven vanuit het standpunt van vrouwen?
'Ik weet niet of er moed nodig is. We moeten verder durven te gaan dan het imago dat de mannen op ons geplakt hebben en dat de vrouwen aan zichzelf toeschrijven als was het hun ware aard. We moeten verder durven te gaan dan de grote mannelijke literaire traditie, een hachelijke onderneming, maar die vandaag gemakkelijker is dan een eeuw geleden: we hebben een vrouwelijke traditie van hoge kwaliteit die intussen absolute hoogtepunten telt. Maar vooral moeten we verder durven te gaan dan het nieuwe vrouwbeeld dat is geconstrueerd in de dagelijkse strijd met het patriarchaat. Wie schrijft, moet vertellen wat hij echt weet of meent te weten.'
In uw romans zijn grenzen en het overschrijden ervan een weerkerend thema. Wat is er zo intrigerend aan grenzen?
'Grenzen geven ons een gevoel van stabiliteit. Bij het eerste vermoeden van een conflict, bij de minste dreiging sluiten we ze. Een grens dient om ons tot een eenheid te herleiden, om de middelpuntvliedende krachten te verzwakken die altijd op de loer liggen om onze identiteit te ondermijnen. Maar dat is slechts schijn. Een geschiedenis begint wanneer onze grenzen één voor één vallen. Het overschrijden van grenzen heeft dezelfde fundamentele waarde als de grenzen zelf.'
Zijn vrouwen bewuster bezig met grenzen overschrijden?
'De geschiedenis van de vrouwen in de laatste honderd jaar stoelt op de uiterst gewaagde "grensoverschrijding" waartoe de patriarchale culturen ons dwingen. Maar de kracht waarmee zij ons terug binnen de oude grenzen willen dwingen, is buitengewoon en uit zich als onverholen, grof, bloedig geweld, maar ook als goedmoedige ironie van beschaafde mannen die onze veroveringen bagatelliseren of omlaaghalen.'
Je zou kunnen zeggen dat 'verdwijnen' nog een stap verder is dan grenzen overschrijden. Veel van uw personages besluiten op een bepaald moment te verdwijnen. Waarom is die optie zo aantrekkelijk?
'Mijn eerste boek,Kwellende liefde, was het verhaal van een verdwijning. Het verdwijnen van de vrouwen moet niet enkel worden gezien als het bankroet van de strijdbaarheid tegenover het geweld van de wereld, maar ook als een absolute weigering. Er bestaat in het Italiaans een uitdrukking die in haar dubbele betekenis onvertaalbaar is:io non ci sto. Letterlijk betekent ze: ik ben hier niet, op deze plaats, tegenover wat jullie me proberen op te dringen. In haar courante betekenis luidt ze daarentegen: ik ga niet akkoord, ik doe niet mee. De weigering is een zich terugtrekken uit de samenzweerderige spelletjes van wie de zwakken verplettert.'
Bent u bewust op zoek naar een confrontatie met 'an inconvenient truth'? Ik kan me bijvoorbeeld veel weerstand voorstellen bij uw analyse van de moeder-dochterrelaties in uw romans.
'Ongemakkelijke waarheden zijn het zout van de literatuur. Ze garanderen het welslagen ervan niet, maar het is van daaruit dat de woorden kracht en smaak krijgen. Een boek moet de lezer ertoe aanzetten af te rekenen met zichzelf en met de wereld. Daarna mag het naar de boekenplank of bij het vuilnis.'
Uw boeken slagen er soms in het onzegbare te zeggen.
'Als dat waar was, zou het mij verheugen en tegelijk benauwen. Het onzegbare zeggen is de taak van de literatuur en tegelijkertijd haar zware verantwoordelijkheid. Maar daar slagen slechts weinigen in, en ik geloof niet dat ik daarbij hoor. Ik probeer alleen een waarheidsgetrouwe getuigenis af te leggen van wat ik in mezelf en in andere vrouwen heb gezien.'
Begrijpt u dat lezers het gevoel hebben u echt te kennen?
'Schrijvers wonen in hun boeken. Dáár tonen zij zich met de grootste waarachtigheid. En goede lezers hebben dat altijd geweten.'
Ruth Joos ■
Verberg tekst
