Dat Sandro Veronesi niet te spreken is over het Italiaanse migratiebeleid, is een understatement. De auteur van Kalme chaos en De kolibrie staat bekend om zijn engagement en sociale bewogenheid. In de zomer van 2018 bereikte zijn verontwaardiging het kookpunt toen vicepremier Matteo Salvini de Italiaanse kustwacht verbood om schipbreukelingen in de Libische Zee hulp te bieden. Hij schreef zijn woede van zich af in Commandant , een vierhandige roman, in samenwerking met regisseur Edoardo De Angelis die er op zijn beurt een film van maakte, met een rol weggelegd voor acteur Johan Heldenbergh. Comandante wordt dit jaar verwacht.

Het boek Commandant vertelt het waargebeurde verhaal van Salvatore Todaro, die in de Tweede Wereldoorlog met zijn onderzeeboot een vijandelijk vrachtschip tot zinken bracht en de opvarenden redde. Daarmee ging hij in tegen de bevelen van de Duitse admiraal Dönitz, die hem smalend de 'Don Quichot van de zee' noemde. 'Wij zijn zeelieden,' had de commandant verklaard, 'Italiaanse zeelieden, we hebben tweeduizend jaar beschaving en dit soort dingen doen we gewoon.'

Verenigd Italië

Todaro moet een charismatische persoonlijkheid zijn geweest. Nadat hij bij een ongeluk een wervelfractuur had opgelopen, droeg hij een metalen korset en leed hij helse pijnen, wat hem niet belette om op 18 september 1940 aan boord te gaan van de Cappellini, een onderzeeër van 73 meter lang. De bemanningsleden hadden het volste vertrouwen in hun kapitein, een man die aan yoga deed voor het mode werd, belangstelling had voor spiritualiteit, het occultisme beoefende en Farsi studeerde.

De personages krijgen om de beurt het woord. De kok Giggino, die vooral blikvoer op tafel zet, somt alle specialiteiten op die hij kan klaarmaken. Stiepovich, de jongste officier aan boord, speelt viool. De mannen zijn afkomstig uit alle delen van Italië en hebben elk hun eigen cultuur en dialect: Sardijns, Venetiaans, Napolitaans, Triëstijns en Siciliaans. Dit is het verenigde Italië, schrijft de commandant in een brief aan zijn vrouw.

Dat verenigde Italië zit samengeperst als sardientjes in een stalen sigaar die ieder moment in een doodskist kan veranderen. De sfeer is claustrofobisch, het stinkt er naar ongewassen lichamen en de angst en verveling hangen in de lucht. Maar de auteurs hebben voor de nodige actie gezorgd.

Samen met de bemanning proberen we voorbij Gibraltar te geraken en de dieptebommen van de Engelsen te ontwijken. Met z'n allen zakken we naar 280 meter diepte en als de generator uitvalt, de lichten doven en de zuurstof opraakt, hopen we vurig mee dat we opnieuw van de zeebodem loskomen. Of als er op de Atlantische Oceaan een Belgisch koopvaardijschip opduikt met gedoofde lichten, geëscorteerd door een Engels konvooi, proberen we zonder aarzelen om het naar de kabeljauwskelder te sturen.

Belgische frieten

In oorlogstijd luidt het bevel: aanvallen, tot zinken brengen en verdwijnen. Maar oorlog of geen oorlog, de zee heeft haar wetten. En dus worden de overlevenden braaf opgevist en vervolgens helemaal naar de Azoren gebracht.

Bemanningsleden en schipbreukelingen die dagenlang op elkaars lip zitten, het zorgt voor de nodige spanningen, vooral omdat de Belgen in Commandant zich niet van hun beste kant laten zien. Kapitein Vogels is een goede zeeman, 'maar hij is lomp, hij komt uit Oostende', en luitenant-ter-zee Reclercq typeert zichzelf als 'een van de zeven Belgen met hersens'. Gelukkig doet een feestmaal van Belgische frieten wonderen voor de sfeer, dat is bekend.

Salvatore Todaro zal de oorlog niet overleven, twee jaar later zal hij sterven voor de kust van Tunesië. De geredde Belgen zullen nog dertig jaar bijeenkomen aan zijn graf in Livorno.

Commandant is het verhaal van een moedige militair voor wie de wetten van de zee primeerden op de wetten van de oorlog. Het is een manifest in romanvorm, bedoeld om de lezer een geweten te schoppen. Drenkelingen redden op zee is een morele en wettelijke plicht. Goede bedoelingen leveren doorgaans slechte literatuur op, maar Veronesi en De Angelis bewijzen dat er op die regel schitterende uitzonderingen bestaan.

Vertaald door Welmoet Hillen, Prometheus, 176 blz., € 18,99.

Verberg tekst

Sandro Veronesi, gelauwerd schrijver van romans als Kalme chaos en De kolibrie, laat er in zijn inleiding geen twijfel over bestaan: hij heeft een boek met een boodschap geschreven. Het spectaculaire, waargebeurde verhaal van de Italiaanse duikbootcommandant die in 1940 een Belgisch vrachtschip tot zinken bracht en vervolgens de bemanning het leven redde, is een voorbeeld voor deze tijd, waarin zo veel mensen op zee aan hun lot worden overgelaten. De hoofdpersoon is een ouderwetse held, die zijn medemenselijkheid zwaarder laat wegen dan de orders van zijn (Duitse) superieuren.

Het is altijd een risico als schrijvers hun activisme in romanvorm verpakken; nuance en gelaagdheid gaan nu eenmaal moeilijk samen met een strakke moraal, hoe nobel die ook is. Veronesi verzet zich al jaren tegen het harde vluchtelingenbeleid in zijn land. Hij schreef het pamflet Blaffende honden (2019) en richtte een beweging op die strijdt tegen xenofobie. Zo kwam hij in contact met regisseur Edoardo De Angelis, die het verhaal van de duikbootcommandant wel samen wilde verfilmen. Comandante is eind deze maand de openingsfilm op het festival van Venetië, de net vertaalde boekversie schreven de heren 'erbij'.

Literair gezien is de samenwerking in elk geval een succes geweest. Veronesi's expliciete toelichting vooraf maakt het weliswaar moeilijk om Commandant níét als manifest te lezen, maar het verhaal is zo spannend en zit zo handig in elkaar dat het de roman niet in de weg zit. Bedwelmende beschrijvingen van de krapte aan boord en de geur van ongewassen mannenlijven maken al gauw plaats voor actie, gevaar, een bloedstollende scène op de bodem van de zee. Waarna de bemanning weer wegzinkt in verveling, wachtend op de volgende confrontatie, de volgende vijand in zicht.

Doordat het perspectief telkens wisselt, blijven ook de eentonige dagen interessant. Scheepskok Giggino weidt uit over alle Italiaanse gerechten die hij kan bereiden (het water loopt je in de mond), al mag hij aan boord alleen pasta zonder saus maken. Monteur Stumpo fantaseert over zijn vroegere leven als koraalvisser. Mulargia uit Sardinië leert zijn collega's hoe je een sigaret 'a fogu aintru' kunt roken, met de brandende punt naar binnen, zodat de vijand je niet opmerkt in het donker.

De commandant zelf, Salvatore Todaro, roept bij iedereen ontzag en verwondering op - vanwege zijn voorliefde voor yoga en mediteren, zijn fascinatie voor het occultisme. In brieven aan zijn vrouw Rina laten de auteurs hem zelf aan het woord. Over zijn bemanning, afkomstig uit alle hoeken van het land (dat toen pas een krappe eeuw één natie vormde): 'Dit is het verenigde Italië, Rina: hier zijn een Livornees en een Siciliaan meer dan vreemdelingen, ze zijn daadwerkelijk inwoners van twee verschillende, ver van elkaar verwijderde planeten, in taal, cultuur en temperament.' En toch lukt het dit bonte gezelschap om samen te werken, opgepropt in Todaro's 'stalen sigaar'.

Rustig werken de auteurs toe naar hun aangekondigde climax, de redding van de vijand, die is uitgesmeerd over tientallen zenuwslopende pagina's. Natuurlijk krijgen daarbij ook Todaro's overwegingen de ruimte, wederom in een brief aan zijn vrouw. Zijn daad is geen opwelling geweest, legt hij uit; hij heeft er diep over nagedacht, al lang vóór deze missie, omdat hij wist dat het eens zou gebeuren.

Gelukkig laten Veronesi en De Angelis zich niet verleiden tot al te platte heroïek. Dankzij het telkens verspringende perspectief bekijken we de commandant met vele ogen; hij blijkt óók gewoon een mens, met vreemde trekjes en onhebbelijkheden, die op een moeilijk moment een dappere beslissing heeft genomen.

Bovendien speelt er veel te veel aan boord om lang stil te staan bij wat er is gebeurd. Was de duikboot toch al krap bemeten, met de 26 Belgen erbij is elk comfort verdwenen. 'Een schipbreukeling kotst. De rij voor de plee is een vagevuur. De cognac is op', schrijft een van de bemanningsleden in zijn dagboek. 'Waar je maar kijkt zijn lichamen op lichamen. Niet alleen zie je niet meer wie de Italianen en wie de Belgen zijn, maar je ziet ook niet meer waar het ene lichaam eindigt en het andere begint.' Zo zitten de vijanden - heel symbolisch - in hetzelfde schuitje en de dichtstbijzijnde veilige haven is nog dagen varen.

De kracht van dit proza zit hem in het zintuiglijke: je proeft, hoort en ruikt hoe het in die duikboot geweest moet zijn. Een goede spanningsboog doet de rest. Alleen tegen het einde, als de vijand is afgezet op de Azoren, sluipt er toch wat kitsch in het verhaal. 'Zelfs als de oorlog hem zal doden, zal hij nooit sterven', verzucht een van de Belgen over zijn redder.

★★★★☆

Uit het Italiaans vertaald door Welmoet Hillen. Prometheus; 176 pagina's; € 18,99. 

Verberg tekst

Een roman gebaseerd op een waargebeurd verhaal over oorlog, moed en medemenselijkheid. Het is 1940 en Italië is in oorlog. Salvatore Todaro heeft de leiding over de onderzeeër Cappellini. Wanneer hij een Belgisch vrachtschip, de vijand, in zicht krijgt, laat hij het schip zinken. Echter, tegen de bevelen van hogerop in, redt hij de zesentwintig opvarenden en brengt hen aan wal. Vaardig en lichtvoetig geschreven. Geschikt voor een brede tot literaire lezersgroep. Sandro Veronesi (Florence, 1959) is een wereldberoemde Italiaanse (scenario)schrijver, architect en dichter. Hij schreef vele boeken. Zijn werk werd in meer dan vijftien landen uitgegeven en hij won meerdere belangrijke literaire prijzen, zoals de Europese Literatuurprijs, de Premio Campiello en de Viareggio Prize. Edoardo De Angelis (Napels, 1978) is een Italiaanse filmregisseur en (scenario)schrijver.